Hukum
Kanun Pahang atau Qanun Pahang merupakan sebuah Qanun atau Undang-undang yang
digunakan semasa pemerintahan Sultan Abdul Ghaffar Mahyuddin Shah pada tahun
1592 Masihi sehingga 1614 Masihi.
Hukum
Kanun Pahang merupakan Hukum Kanun yang tertua selepas Undang-undang Melaka
atau Qanun Melaka yang menampakkan perubahan dan penambahan terutamanya yang
berkaitan dengan aspek keislaman. Hal ini dapat dilihat melalui peruntukan yang
terkandung di dalam Hukum Kanun Pahang iaitu tentang kedudukan raja sebagai
khalifah, kedudukannya dalam mentadbir negeri seperti kedudukan nabi mentadbir
umat, menjalankan amar makruf nahi mungkar serta bertanggunjawab terhadap
rakyatnya. Kedudukan raja atau Sultan ini diperkukuhkan dengan nas Quran dan
Hadis. Malahan ada pendapat mengatakan bahawa manuskrip ini merupakan
terjemahan dan cedokan dari kitab-kitab fiqah menurut mazhab syafei.
Hukum
Kanun Pahang ini telah digunakan di negeri Pahang, Johor, dan Perak. Ianya
meliputi undang-undang jenayah, Undang-undang Sivil, Undang-Undang Acara dan
Keterangan, Undang-Undang Keagamaan, Undang-undang Antarabangsa, Undang-undang
percukaian, dan Undang-undang Laut dan Perdagangan. Semua Undang-Undang ini
adalah bercorak keislaman sama ada dari sudut sumber, dan perincian undang-undangnya.
Undang-undang ini akan ditadbir oleh pegawai-pegawai yang dilantik oleh Sultan
mengikut bidang tugas mereka masing-masing yang terdiri daripada Faqih dan
Menteri, Penghulu Bendahari, Temenggung, Hulubalang dan hamba raja.
Selama
22 tahun pemerintahan Sultan Abdul Ghaffar Mahyuddin Shah, baginda telah
membina kekuatan pertahanan, ekonomi dan mengukuhkan kedudukan undang-undang
negeri berteraskan islam bagi tujuan keadilan dalam pentadbiran negeri yang
diperintahnya.
Sejarah
Perkembangan Hukum Kanun Pahang
Perkembangan
Hukum Kanun Pahang di negeri Pahang merupakan kesinambungan daripada Hukum
Kanun Melaka, ianya disebabkan oleh Kerajaan Kesultanan Melayu Melaka telah menguasai negeri Pahang pada
1470 Masihi. Raja pertama dari raja
Melaka iaitu Sultan Muhammad Shah (1470-1475 M) telah bertukar ganti
sehinggalah kepada Sultan Abdul Ghaffar Mahyuddin Shah (1592-1614 M) yang
merupakan keturunan raja Melaka yang kedua belas.
Dalam
mentadbir negeri Pahang, Baginda telah membuat penambahbaikan terhadap
Undang-undang Pahang yand diwarisi dari Kanun Melaka. Baginda menamakannya
sebagai “Hukum Kanun Pahang” dengan cara memperkemaskan peruntukan
undang-undang yang sedia ada, yang sesuai dan menambahkan undang-undang baru
mengikut keperluan setempat dan semasa.
Pembaharuan
yang dilakukan ini melibatkan elemen-elemen syariah dan mengurangkan elemen-elemen adat yang terdapat dalam Kanun
Melaka yang menjadi asas dalam Undang-undang Pahang sebelum ini. Baginda telah
menambah peruntukan-peruntukan baru yang berasaskan undang-undang Islam,
manakala Sultan kedudukannya sebagai Khalifah yang menjalankan tugas amar
makruf dan nahi mungkar seperti tugas nabi.
Berdasarkan
catatan teks Qanun Pahang yang disimpan di Muzium Pahang dan di Perpustakaan
Negara menyatakan Kanun Pahang ini dikuatkuasakan di Pahang dan Johor,
manakala yang tersimpan di Royal Asiatic Society menyatakan ianya
dikuatkuasakan di Pahang, Johor, dan Perak.
Berdasarkan
maklumat itu dapatlah dianggap bahawa undang-undang yang dikuatkuasakan di
Pahang dan Johor dianggap sebagai peringkat pertama dalam pemerintahan Sultan
Abdul Ghaffar dan peringkat kedua dikuatkuasakan di Pahang, Johor, dan Perak
kerana terdapat penambahan dan susunan bahasa lebih baik dan tidak terlalu
klasik seperti teks yang disimpan di Muzium Pahang dan Perpustakaan Negara.
Intipati
Hukum Kanun Pahang secara umum
Hukum
Kanun Pahang mengandungi pelbagai jenis undang-undang iaitu berkaitan dengan
pemerintahan dan pentadbiran Sultan, Undang-Undang Jenayah, Undang-Undang
Sivil, Undang-undang Acara dan Keterangan, Undang-undang Keagamaan,
Undang-undang Antarabangsa dan Undang-undang Percukaian dan Undang-undang Laut.
Undang-undang
Pemerintahan dan Pentadbiran (perlembagaan) menyatakan Kedudukan Sultan sebagai
Ketua Negeri, hubungannya dengan pegawai-pegawai yang dilantik, hubungan dengan
rakyat awam, dan kawasan berkuatkuasanya undang-undang dan pemerintahan.
Undang-undang
Jenayah. Menyatakan tentang Hak istimewa Raja yang tidak boleh dicabuli, Hukum
orang yang menceroboh tanah atau kampung, hukum pembunuhan dan Qisas
Kecederaan, Hukum Hudud: minum arak, mencuri, menyamun, murtad, berzina,
tuduhan zina dan durhaka kepada raja.
Undang-undang
Muamalat menyatakan tentang perniagaan, jual beli dan aib, hukum berhutang dan
bergadai, memberi hutang dan pinjaman barang, hukum orang muflis, hukum tentang
hamba dan berkaitan, hukum menaruh amanah dan barang amanah, dan hukum sewaan
dan upah pekerja, hukum terjumpa barang hilang, hukum denda dan diyat, hukum
bapa dan nenek mengambil pemberian anak-anak (hibah), hukum pembukaan tanah,
dan tanah, serta hukum wakaf.
Undang-undang
acara dan keterangan menyatakan tentang hukum membuat sesuatu tuntutan,
prosedur membuat tuntutan di mahkamah, hukum tentang saksi dan sumpah, prosedur
perbicaraan dalam mahkamah, dan hukum
hakim menerima rasuah. Undang-undang Keagamaan pula menyatakan tentang hukum
mengenai murtad, hukum mengenai menunaikan solat, dan hukum tidak membayar
zakat.
Undang-undang
Antarabangsa menyatakan tentang hukum perang sabil, hukum orang tawanan, hukum
jenayah antara muslim dan bukan muslim, hukum jenayah antara bukan muslim
dengan bukan muslim, dan hukum hubungan antara negara.
Undang-undang
percukaian menyatakan tentang jenis-jenis barang yang dikenakan cukai, kadar
bayaran yang ditetapkan bagi setiap barangan, ketetapan cukai berdasarkan
kawasan, ketetapan kadar minimum barang yang dikenakan cukai dan kadar cukai
kapal masuk ke pelabuhan.
Undang-undang
Laut pula menggunakan hukum Kanun Laut Melaka yang meliputi kuasa dilaut,
nakhoda dan awak-awak, perahu serta undang-undang yang dikuatkuasakan seperti
jenayah hudud, sivil, hukum kapal masuk pelabuhan dan sebagainya.
Pembaharuan
dalam Hukum Kanun Pahang.
Pembaharuan
yang dilakukan dalam Hukum Kanun Pahang ialah dengan mengukuhkan kedudukan
pemerintahan dan pentadbiran, dimana raja mempunyai autoriti penuh bagi
melantik pegawai-pegawainya seperti mangkubumi, menteri, penghulu bendahari,
temenggong, hulubalang, shahbandar dan hamba raja. Setiap daripada mereka telah ditetapkan syarat-syarat kelayakan dan
tugas masing-masing.
Oleh
itu, bagi mengukuhkan kerajaan dan pentadbiran negeri, para pegawai yang
dilantik harusnya memiliki syarat-syarat atau kelulusan seperti berikut , iaitu
bagi perlantikan jawatan seorang Faqih perlulah mengamalkan tujuh syarat, yang
pertama syukur kepada kurniaan Allah dan Rasulnya, keduanya didahulukan
kebaktian kepada Allah daripada kebaktian kepada raja, ketiga hendaklah
sentiasa cita-citanya menyempurnakan pekerjaan rajanya dengan perbuatan yang
adil dan disegerakan segala hukum hamba Allah yang mengadu hal kepadanya.
Keempat hendaklah jangan bersalahan sesuatu pekerjaanya dengan dalil dan hadis
dan jangan lupa titah rajanya; hendaklah nyawanya, hatinya dan anggotanya
menumpukan tugasnya. Kelima, redhalah ia dengan keadaanya itu, kerana kesabaran
mengalami kesakitan ujian Allah itu akan diangkat martabatnya, dan dimuliakan
dengan kemuliaan yang sempurna, keenam hendaklah dipenjarakan nafsunya daripada
segala perangai keji. Ketujuh hendaklah ia sentiasa hadir pagi dan petang di balai
raja.
Bagi
pelantikan Pengulu Bendahari hendaklah memenuhi Sembilan syarat iaitu yang
pertama bercakap benar, ia boleh membina kemesraan dan menyingkirkan kejahatan
dari dirinya. Kedua memahami sikap rajanya.Ketiga menjaga hamba raja yang
diserah kepadanya supaya kasih dan redha kepada pekerjanya. Keempat membawa
barang kepada raja seperti yang dikehendakinya kecuali raja tiada di dalam negara.
Kelima mengasihi perempuan hamba raja yang karib.Keenam dimasukkan isterinya
itu sama seperti kelakuan hamba raja di dalam istana. Ketujuh hendaklah
sentiasa menatap segala urusan yang diserahkan kepadanya. Kelapan jangan
disegerakan barang yang ada padanya. Kesembilan hendaklah sentiasa cita-citanya
memenuhi perbendaharaan tuanya, dan meneliti kesukaan tuanya.
Manakala
bagi Temenggung pula hendaklah mengamalkan tujuh syarat iaitu yang pertama
menaruh perajurit dan memelihara dirinya, kedua jaga, ketiga jauh penglihatan
dan pendengaranya dan sentiasa memeriksa keadaan orang yang dihukum. Keempat jangan
bermuka-muka supaya terhasil pekerjaan yang dititahkan. Kelima hendaklah
mencari hubungan kerapatan yang baik kerana pekerjaan ini amat sukar. Keenam
hendaklah sabra kepada kata-kata kerana orang yang memiliki perintah tuanya itu
sentiasa diumpat dan dikata.
Bagi
hulubalang hendaklah mengamalkan empat syarat iaitu yang pertama mesti pemurah,
menjaga keluarga, mempunyai teknik peperangan dan keempat mahir dalam
menggunakan pelbagai senjata.
Shahbandar
pula hendaklah menepati lima syarat iaitu bekerjasama dengan Penghulu bendahari
dalam mengira hasil kerajaan. Kedua hendaklah menjaga golongan pedagang kerana
mereka merupakan penyumbang kepada kemakmuran negeri. Ketiga jika golongan
pedagang itu dianiayai perlulah membawa kes ini kepada pihak berkuasa. Keempat
mendapatkan maklumat tentang negeri-negeri lain. Kelima mesti memeriksa perahu
yang keluar masuk dan menyediakan kelengkapan yang diperlukan.
Bagi
hamba raja yang karib mestilah mempunyai enam syarat iaitu yang pertama
hendaklah sentiasa menyiasat perkara-perkara yang boleh mendatangkan kecelaan
kepada tuanya dan haruslah disampaikan kepada raja. Kedua jangan cemburu sesama
islam. Ketiga hendaklah berani datang
sembah pada ketikanya. Keempat jangan ada perasaan bermegah terhadap kurniaan
raja. Kelima hendaklah menyimpan rahsia raja.
Sumber-sumber
Hukum Kanun Pahang
Hukum-hukum
yang terdapat di dalam hukum Kanun Pahang diperkukuhkan dengan sandaran nas
Quran dan Hadis, contohnya peruntukan tentang Khalifah, peruntukan tentang
ketaatan kepada pemerintah dan
peruntukan tentang tanggungjawab pemimpin.
Selain
itu terdapat kesalahan-kesalahan jenayah yang jelas peruntukannya dalam Quran
dan Sunnah seperti Hudup, Qisas, Riba dan lain-lain. Kesalahan-kesalahan
jenayah yang terdapat dalam hukum Kanun Pahang adalah berasaskan kepada Mazhab
Syafei terutamanya berkaitan jenayah
Huduh.
Hal
ini menunjukkan bahawa undang-undang yang terkandung dalam Hukum Kanun Pahang
mestilah dipatuhi, dan bagi sesiapa yang melanggarnya merupakan satu kesalahan
yang boleh dikenakan hukuman mengikut
kadar kesalahanya, sama ada dikenakan hukuman bunuh, dera, atau denda.
Selain
menggunakan Nas Quran dan Hadis, sumber Hukum Kanun Pahang juga diambil
berdasarkan perintah raja dan adat sebagaimana contoh yang terdapat dalam Qanun Pahang ini
menyatakan “maka diperbuatnya oleh raja itu sebagai pegawainya dindingnya dan
tiang kerajaannya, maka diserahkan segala pekerjaanya masing-masing pada
tanggunganya supaya dapat ia istirehat atas kerajaanya”. Kenyataan ini
menunjukkan bahawa raja mempunyai kuasa yang boleh menentukana pegawai-pegawai
dan rakyatnya.
Dari
segi adat terdapat contoh yang dijadikan sumber dalam Hukum Kanun Pahang
seperti “yang pertama pada menyatakan segala yang dilarang Raja Melayu pada
zaman dahulu kala segala kekuningan jangan kamu ambil”.
Kesimpulan
Hukum Kanun Pahang yang merupakan serpihan
ataupun kesinambungan daripada Hukum Kanun Melaka telah di reformasikan oleh
Sultan Abdul Ghaffar Mahyuddin Shah menjadi sebuah Qanun atau Undang-undang
yang lebih Islamik berbanding dengan Hukum Kanun yang asal (Hukum Kanun
Melaka).
Pembaharuan atau reformasi yang dilakukan
oleh Sultan Abdul Ghaffar adalah dengan menyerapkan elemen-elemen islam yang
meliputi bidang pemerintahan dan
pentadbiran, bidang undang-undang jenayah, hudud, Qisas, perdagangan, acara dan
keterangan, percukaian serta adab hakim. Oleh itu, boleh disimpulkan bahawa
dengan adanya hukum Kanun ini telah membolehkan ianya menjamin keamanan dan
keselamatan dalam negeri Pahang semasa
pemerintahan Sultan Abdul Ghaffar
melalui pelaksanaanya yang menepati ciri-ciri islam.
Disini dapat juga dilihat bahawa
undang-undang atau Hukum Kanun ini yang telah digunapakai sejak berabad lepas
masih lagi mempunyai kerelevenannya dalam sesetengah aspek untuk diketengahkan
dalam sistem perundangan masa kini. Malahan ada sesetengah peraturan yang
termaktub dalam sistem ini lebih baik daripada sistem yang digunapakai
sekarang, terutamanya yang berkaitan dengan islam dan orang Melayu.
